Blizny są nieodłącznym elementem naszej skóry i naszego życia. No, bo przecież kto choć raz nie skaleczył się lub nie obtarł skóry. Nie mówiąc już o bardziej poważnych sytuacjach: rozcięciach, operacjach, oparzeniach czy wypadkach.
W momencie zranienia skóry zapoczątkowane zostają procesy, które mają za zadanie gojenie się rany. O tym bardzo dokładnie pisałam w poprzednim artykule z serii „Oswajamy blizny” TU. W wyniku gojenia się rany powstaje blizna – czyli ślad na skórze, powstający w wyniku uszkodzenia skóry właściwej i zastąpienia tego ubytku tkanką łączną włóknistą.
Większość blizn goi się samodzielnie i nie wymaga bardzo specjalistycznego leczenia. Prawidłowo zagojona blizna powinna być miękka w dotyku, elastyczna, płaska o odcieniu jaśniejszym niż skóra. Prawidłowo zagojona blizna dojrzała nie daje żadnych dolegliwości bólowych czy czuciowych – nie ściąga skóry i nie powoduje przykurczy. Niestety nie zawsze proces gojenia się najpierw rany, a następnie formowania się blizny i jej dojrzewania przebiega prawidłowo. Jeżeli na którymś z tych etapów wystąpią nieprawidłowości, polegające na nadmiernej produkcji fibroblastów czy zwiększonej/zmniejszonej syntezie kolagenu powstająca blizna będzie blizną patologiczną (więcej o tym pisałam w poprzednim artykule).
I wtedy, dla pacjenta z blizną, to może być nie tylko problem estetyczny, ale również problem zdrowotny, bo blizna patologiczna może powodować przykurcze, ból i swędzenie. W związku z tym niezwykle ważna jest pielęgnacja miejsca zranienia po zranieniu i nowo powstałej blizny – tak aby nie dopuścić do powstania blizny patologicznej lub zminimalizować ryzyko jej powstawania. Czyli niezwykle ważna jest profilaktyka. I tu w profilaktyce powstawania blizn bardzo duże znaczenie ma odpowiednia pielęgnacja skóry przy pomocy właściwych preparatów na blizny.
W pielęgnacji skóry bardzo pomocne są preparaty w postaci kremów, maści, żeli lub olejków, które mają za zadanie nawilżyć, natłuścić, zwiększyć elastyczność skóry i blizny oraz zapobiec powstawaniu blizny patologicznej.
Na naszym rynku, czy to w aptekach czy to w drogeriach, dostępne są liczne preparaty przeznaczone do pielęgnacji blizn. Zawierają one różne składniki, które po pierwsze w różny sposób mogą oddziaływać na blizny a po drugie w różnym stopniu mają udokumentowaną aktywność i skuteczność. I bardzo często pacjenci mają problem, który preparat wybrać, który produkt ma najlepszy skład i który będzie najskuteczniejszy. Aby trochę ułatwić ten wybór warto dokładnie przyjrzeć się jakie składniki zawierają takie preparaty i za jakie działanie te składniki odpowiadają.
W skład preparatów na blizny wchodzą między innymi następujące składniki:
- Witamina A
- Witamina E
- Olejki roślinne np.: olejek lawendowy, nagietkowy, rozmarynowy, rumiankowy
- Wyciąg z cebuli
- Heparyna
- Alantoina
- Silikon
- Kwas hialuronowy
- Masa perłowa
- Wyciąg z ziela wąkrotki azjatyckiej
- Inne np.: PurCellin OilTM
To w takim razie jak te poszczególne składniki mogą wpływać na wygląd blizny?
Witamina A
Termin witamina A jest terminem, który tak naprawdę odnosi się do kilku substancji o analogicznej budowie i zbliżonej aktywności. Termin ten obejmuje retinol, retinaldehyd, estry retinolu i kwas retinowy. Największą aktywność wykazuje trans-retinol, który bardzo często stosowany jest w postaci estrów. Retinol powstaje w wyniku hydrolizy z beta-karotenu, a następnie w wyniku reakcji utleniania przekształcany jest do retinalu a następnie do kwasu retinowego.
Witamina A jest niezwykle istotna w syntezie hormonów steroidowych i podziałów komórkowych. Co więcej zapewnia prawidłowy stan nabłonków. Witamina A jest witaminą rozpuszczalną w tłuszczach i w związku z tym bardzo dobrze wnika w warstwę rogową skóry, ale w niewielkim stopniu wnika do skóry właściwej i do tkanki podskórnej. Stosowana zewnętrznie witamina A przyśpiesza regenerację i odnowę naskórka, normalizuje działanie keranocytów oraz wpływa na funkcje regulacyjne skóry. Oprócz tego wpływa na wydzielanie czynników transkrypcyjnych i czynników wzrostu, odpowiedzialnych za proliferację komórek warstwy żywej naskórka i warstwy rogowej. W ten sposób witamina A poprawia strukturę naskórka i tym samym wzmacnia funkcje ochrony skóry i zmniejsza przeznaskórkową utratę wody.
Ponadto witamina A w skórze właściwej zwiększa wytwarzanie kolagenu i elastyny, stymuluje aktywność fibroblastów co pozytywnie wpływa na stan tkanki łącznej, poprawia elastyczność, jędrność i nawilżenie. Dodatkowo witamina A reguluje pracę gruczołów łojowych oraz przyśpiesza gojenie się uszkodzonego naskórka. Co więcej witamina A jest antyoksydantem i poprzez wychwytywanie wolnych rodników zapobiega starzeniu się skóry.
Dzięki swojemu wielokierunkowemu działaniu witamina A znalazła zastosowanie w leczeniu licznych problemów skórnych. Również w leczeniu blizn. Witamina A wygładza i uelastycznia skórę i bliznę, poprawia jędrność i zmniejsza przebarwienia. Ponadto pobudza aktywność fibroblastów oraz proliferację keranocytów. A to wszystko korzystnie wpływa na wygląd blizn i rozstępów, co zostało wykazane w licznych badaniach klinicznych, przeprowadzonych również na ludziach.
Witamina E
Witamina E jest bardzo często wykorzystywana w preparatach do stosowania na skórę, również w preparatach do leczenia blizn. Witamina E jest witaminą rozpuszczalną w tłuszczach i jest antyoksydantem – czyli neutralizuje/wychwytuje wolne rodniki i tym samym zapobiega procesom starzenia się skóry. Oprócz tego witamina E wykazuje właściwości odżywcze, regenerujące i nawilżająco-natłuszczające. Co więcej chroni skórę przed różnymi czynnikami zewnętrznymi – ma działanie fotoprotekcyjne (chroni przed promieniowaniem UV). Jej stosowanie zmniejsza ryzyko wystąpienia ostrej reakcji skórnej takiej jak rumień i obrzęk. Uznawana jest za substancję niedrażniącą. Wręcz łagodzi podrażnienia i poparzenia skóry. Dodatkowo działa przeciwzapalnie i przeciwobrzękowo. Dobrze przenika przez naskórek, zapewnia odżywienie i elastyczność skóry a także nawilża, wygładza, ujędrnia skórę i wspomaga leczenie przebarwień.
Witamina E stosowana jest w licznych preparatach polecanych w leczeniu blizn. Dzięki swoim właściwościom antyoksydacyjnym, odżywczym, regenerującym i nawilżająco-natłuszczających, w sposób prawidłowy dba o wygląd blizny, poprawia jej stan, kolor oraz sprawia, że staje się ona mniej widoczna. Takie działanie zostało udowodnione w badaniach klinicznych przeprowadzonych u ludzi.
Olejek lawendowy
Olejek lawendowy otrzymywany jest z kwiatów lawendy Lavendula officinalisz rodziny Lamiaceae. Tak jak i inne olejki eteryczne otrzymywany jest poprzez destylacje z parą wodną. Uzyskany w ten sposób olejek jest bezbarwny lub jasnożółty o charakterystycznym zapachu. Olejek lawendowy zawiera w swoim składzie związki terpenoidowe – linalol i jego pochodne oraz borneol, cyneol, geraniol a także związki fenolowe z grup: flawonoidów, fenolokwasów, garbników i kumaryn.
Olejek lawendowy znalazł szerokie zastosowanie w lecznictwie i w kosmetologii. Wykazuje działanie antyseptyczne, przeciwbakteryjne, a ze względu na liczne związki fenolowe charakteryzuje się silnymi właściwościami antyoksydacyjnymi.
Olejek lawendowy nanoszony na skórę działa antyseptycznie, przeciwbakteryjnie i przeciwgrzybiczo. Ponadto przyspiesza gojenie się ran, łagodzi ból i zapobiega powstawaniu blizn. Dodatkowo wykazuje właściwości pielęgnacyjne, uspokajające i kojące. Co więcej intensywnie nawilża skórę, delikatnie natłuszcza i nadaje jej aksamitną gładkość. Jest składnikiem preparatów na blizny, które stosowane regularnie zapobiegają powstawaniu rozstępów w czasie ciąży. Ponadto udokumentowano w badaniach klinicznych, że preparat zawierający w swoim składzie między innymi olejek lawendowy zmniejsza widoczność blizn oraz poprzez ułatwienie gojenia się ran wpływa korzystnie na nie korzystnie i stają się one mniej widoczna.
Olejek nagietkowy
Olejek nagietkowy otrzymywany jest z koszyczków nagietka lekarskiego (Calendula officinalis) z rodziny Asteraceae.Surowiec zawiera w swoim składzie triterpeny, flawonoidy, karotenoidy, poliacetyleny i olejek eteryczny, bogaty w mono- i seskwiterpeny, fenolokwasy oraz sterole. Ze względu na dużą zawartość związków czynnych sam surowiec i olejek z niego pozyskiwany wykazuje działanie przeciwzapalne. W związku z czym znalazł on zastosowanie w preparatach do stosowania zewnętrznego na skórę. Olejek nagietkowy stosowany zewnętrznie działa przeciwzapalnie, łagodzi stany zapalne, działa regenerująco na komórki i może być stosowany w leczeniu wrażliwej, uszkodzonej lub poparzonej skóry. Ponadto likwiduje szorstkość skóry, nawilża ją i zmiękcza. Produkty zawierające olejek nagietkowy, ze względu na właściwości przeciwzapalne, regenerujące i zmiękczające skórę polecane są w leczeniu blizn. Wspierają leczenie ran, łagodzą ból, swędzenie oraz zapalenie skóry. Ponadto wykazano w badaniach klinicznych, że produkt zawierający w swoim składzie olejek nagietkowy poprawia wygląd blizn, pomaga o nie dbać i zapobiega nieprawidłowemu ich gojeniu i co więcej wyrównuje koloryt skóry i blizny.
Olejek rozmarynowy
Olejek rozmarynowy znajduje się we włoskach gruczołowych liści rozmarynu lekarskiego (Rosmarinus officinalis) z rodziny Lamiaceae. Pozyskiwany jestpoprzez destylację z parą wodną.Jest bezbarwną lub lekko żółtą cieczą, która w czasie dłuższego przechowywania brunatnieje. Charakteryzuje się silnym ziołowo-drzewnym zapachem i ostrym, gorzkawym, chłodzącym smakiem.
Olejek rozmarynowy zawiera w swoim składzie: cyneol, eukaliptol, kamforę, pinen, borneol limonen. Oprócz tego zawiera diterpeny, triterpeny, kwasy fenolowe i flawonoidy.
Olejek rozmarynowy wykorzystywany jest w lecznictwie i w kosmetologii. Używa się go do produkcji olejków, kremów, balsamów, lotionów, płynów po goleniu i do kąpieli oraz szamponów i mydeł. Wykazuje silne właściwości antyseptyczne, wzmacnia układ odpornościowy i pobudza krążenie krwi. Stosowany zewnętrznie ma działanie usprawniające i stymulujące krążenie krwi w skórze. Dzięki temu pomaga odżywić skórę oraz utrzymać ją w dobrej kondycji. Działa odżywczo, regenerująco i relaksująco. Chroni rany i stłuczenia przed rozwojem infekcji. Ponadto łagodzi blizny i redukuje przebarwienia. Dodatkowo dzięki zawartym w olejku flawonoidom działa antyoksydacyjnie i zapobiega starzeniu się skóry. To wszystko sprawia, że preparat zawierający olejek rozmarynowy poprawia wygląd blizn i rozstępów, co zostało udokumentowane w badaniach klinicznych.
Olejek rumiankowy
Olejek rumiankowy otrzymywany jest z koszyczków rumianku pospolitego (Chamomilla recutita) z rodziny Asteraceae. Mimo, że kwiaty rumianku mają żółte środki i białe płatki to uzyskany z nich olejek rumiankowy ma charakterystyczną błękitną barwę.
Olejek rumiankowy zawiera w swoim składzie różne związki między innymi: seskwiterpeny (bisabolol), flawonoidy, laktony seskwiterpenowe oraz kwasy fenolowe, polisacharydy śluzowe i hydroksykumaryny. Ten bogaty skład jest odpowiedzialny za wielokierunkowe działanie olejku. Olejek rumiankowy działa przeciwzapalnie, przeciwbakteryjnie, przeciwwirusowo i przeciwalergicznie. W związku z tym jest wykorzystywany do stosowania wewnętrznego i zewnętrznego. Wyjątkowe zastosowanie olejek rumiankowy znalazł w kosmetologii. Działa na skórę przeciwzapalnie, kojąco i uspokajająco. Co więcej wykazuje właściwości ujędrniające i przeciwobrzękowe. Poprawia wygląd blizn a zawarte w nim flawonoidy i kwasy fenolowe, czyli związki antyoksydacyjne, wychwytują wolne rodniki i tym samym zapobiegają starzeniu się skóry. Wykazano, że preparat zawierający olejek rumiankowy poprawia wygląd blizn, uelastycznia je, rozjaśnia i wyrównuje koloryt. Sprawia, także że blizna jest miękka, jasna i mniej widoczna.
Wyciąg z cebuli
Niektóre preparaty na blizny zawierają w swoim składzie wyciąg z cebuli (Allium cepa). Hamuje on uwalnianie mediatorów stanu zapalnego i tym samym działa przeciwalergicznie i przeciwzapalnie. Ponadto hamuje wzrost fibroblastów różnego pochodzenia. Co więcej posiada właściwości regenerujące uszkodzoną warstwę naskórka. W związku z tym preparaty zawierające wyciąg z cebuli znalazły zastosowanie w leczeniu blizn. Powodują uelastycznienie, spłaszczenie i zblednięcie blizn. Ponadto poprawiają i wyrównują kolor blizny. Zapobiegają tworzeniu się blizn przerostowych, znoszą uczucie napięcia i świądu. Niestety dużym minusem preparatów z wyciągiem z cebuli jest bardzo nieprzyjemny zapach.
Silikony
Pod względem chemicznym silikony to polimery siloksanowe, których szkielet składa się z wiązań Krzem-Tlen. Dodatkowo do atomów krzemu przyłączone są grupy organiczne – alkilowe lub arylowe. Silikony mogą występować w różnych postaciach między innymi w postaci płynów, żeli lub płatów o konsystencji gumy.
Silikony w ostatnich latach znalazły zastosowanie w kosmetykach do pielęgnacji blizn. Wykazują właściwości zmiękczające i wygładzające skórę. Nie wnikają w głąb skóry a na jej powierzchni tworzą cienki, niewidoczny film ochronny, odporny na zmywanie wodą. Dzięki temu silikony nie dopuszczają do skóry drażniących czynników zewnętrznych a jednocześnie zabezpieczają przed utratą wody.
Na bliznę mogą być stosowane kremy, żele lub opatrunki silikonowe. Żel silikonowy stosowany miejscowo powoduje podwyższenie temperatury w okolicy blizny, zwiększa aktywność kolagenazy i prowadzi do nawodnienia warstwy rogowej naskórka. Dodatkowo poprzez ucisk blizny hamuje angiogenezę i zmniejsza ilość mediatorów reakcji zapalnej. To wszystko prowadzi do zmniejszenia ilości wytwarzanego kolagenu i tkanki łącznej, a wizualnie następuje zmniejszenie objętości i wielkości blizny oraz poprawa jej koloru i elastyczności. Największą skuteczność silikony przynoszą w leczeniu blizn przerostowych i koloidów.
Masa perłowa
Na naszym rynku dostępne są też produkty zawierające masę perłową, przeznaczone do pielęgnacji blizn. Preparaty te zawierają dodatkowo w swoim składzie mikroelementy, aminokwasy i allantoinę (patrz niżej).
Masa perłowa stymuluje fibroblasty do regeneracji w wyniku czego dochodzi do wzmocnienia struktur kolagenowych w skórze. Ponadto przyśpiesza regenerację tkanek i nawilża naskórek. Stosowana na blizny powstałe po oparzeniach, zabiegach chirurgicznych, owrzodzeniach czy trądziku działa rozjaśniająco i wygładzająco. Blizny stają się miękkie, jaśniejsze a koloryt wyrównuje się. Ponadto uczucie napięcia i świądu jest zniesione.
Kwas hialuronowy
Kwas hialuronowy bardzo często wykorzystywany jest w różnych preparatach kosmetycznych do pielęgnacji skóry – również do pielęgnacji skóry z bliznami. Wpływa korzystnie na nawilżenie i elastyczność skóry, wykazuje zdolność do tworzenia hydrofilowego filmu na powierzchni skóry, który po pierwsze chroni przed działaniem czynników zewnętrznych a po drugie zapobiega utracie wody. Kwas hialuronowy stabilizuje tkanki, uczestniczy w gojeniu się rany oraz znalazł zastosowanie w leczeniu blizn.
Allantoina
Niektóre preparaty na blizny zawierają w swoim składzie allantoinę. Allantoina jest pochodną mocznika i wykazuje działanie keratolityczne. Ponadto stymuluje podziały komórkowe, przyśpiesza gojenie się naskórka i tworzenie się ziarniny, co więcej ma właściwości silnie nawilżające i tym samym ułatwia gojenie się ran, blizn i złamań. Co więcje łagodzi objawy łuszczycy, działa przeciwzapalnie, ściągająco, regenerująco i natłuszczająco. W kontekście pielęgnacji i leczenia blizn wykazano, że allantoina poprawia wygląd blizn i kondycje skóry.
Heparyna
Niektóre preparaty na blizny zawierają w swoim składzie sole heparyny. Heparyna stosowana zewnętrznie działa przeciwzapalnie, łagodząco i kojąco co jest niezwykle istotne w gojeniu się rany. Ponadto odpowiedzialna jest za utrzymanie odpowiedniego stopnia nawilżenia skóry. Co więcej rozluźnia strukturę kolagenu i poprawia elastyczność skóry. To wszystko może wpływać korzystnie na stan i wygląd blizny.
Wyciągi z ziela wąkrotki azjatyckiej
Wyciągi uzyskane z ziela wąkrotki azjatyckiej zawierają w swoim składzie saponiny triterpenowe, flawonoidy oraz kwasy fenolowe. Są to związki o udokumentowanym działaniu przeciwrodnikowym i przeciwzapalnym, co może korzystnie wpływać na stan skóry. Dlatego też ten surowiec roślinny znalazł zastosowanie w kosmetykach. Wyciągi uzyskane z ziela wąkrotki azjatyckiej zwiększają proliferację komórek i syntezę kolagenu. Co więcej przyśpieszająziarninowanie, wzmagają angiogenezę, ułatwiają gojenie się ran oraz korzystnie wpływają na wygląd blizn i ich elastyczność.
PurCellin OilTM
PurCellin OilTM to wyjątkowy składnik preparatu na blizny, który stał się bazą w kosmetykach a jednocześnie pozwolił uzyskać produkt w postaci olejku, ale o lekkiej i nietłustej konsystencji. W badaniach klinicznych, przeprowadzonych na ludziach, wykazano, że preparat zawierający w swoim składzie PurCellin OilTM nie dość, że idealnie się wchłania, dobrze odżywia i nawilża skórę to skutecznie poprawia wygląd blizn i rozstępów, dodatkowo wyrównuje nierównomierny koloryt skóry, zapobiega starzeniu się skóry oraz zmniejsza utratę wody przez skórę.
Jak widać preparaty przeznaczone do leczenia blizn mogą zawierać różne składniki. Niektóre z tych składników mają udokumentowaną w badaniach klinicznych aktywność w poprawianiu jakości blizn, wyrównują koloryt, zmniejszają ich widoczność i zapobiegają tworzeniu się blizn patologicznych. Co więcej zapobiegają powstawaniu rozstępów oraz zmniejszają ich widoczność.
Tylko w takim razie jak wybierać idealny, najlepszy preparat na blizny?
Należy pamiętać, że żaden z preparatów nie sprawi, że blizna zostanie całkowicie zlikwidowana. Niestety należy wyraźnie zaznaczyć, że blizn nie można usunąć całkowicie. Można jedynie poprawić ich wygląd, wyrównać koloryt czy zmniejszyć ich rozmiar. Ale mimo tego, warto pamiętać, że poprzez odpowiednią pielęgnację skóry odpowiednim preparatem można zminimalizować ewentualne ryzyko wykształcenia się blizny patologicznej – nieestetycznej, która nie tylko będzie wyglądać brzydko, ale co ważniejsze, która może także utrudniać normalne funkcjonowanie. Dlatego też należy jak najwcześniej zacząć dbać o ranę i o bliznę poprzez stosowanie odpowiednich preparatów.
Warto wybierać znane na rynku produkty, których działanie zostało udokumentowane w badaniach klinicznych. Warto również zwrócić uwagę, aby konsystencja preparatu nam odpowiadała i nie powodowała zabrudzeń i zatłuszczeń ubrań. Bardzo ważny jest również zapach produktu – zdecydowanie lepiej i chętniej będziemy dbać o skórę preparatem o przyjemnym zapachu niż produktem, którego zapach nam nie odpowiada. Co więcej warto także wybierać takie preparaty, które posiadają pozytywne opinie użytkowniczek i użytkowników, bo to świadczy o tym, że produkt jest dobry.
Wybór preparatu powinien być uzależniony od rodzaju blizny, od czasu i przyczyny powstania blizny a także od jej wielkości i rozmiaru.
Inaczej należy postępować z bliznami powstałymi w wyniku delikatnych skaleczeń czy obtarć naskórka. Wtedy zaraz po wygojeniu się rany można stosować preparaty, które będą natłuszczały, nawilżały i uelastyczniały skórę. Bardzo ważna w takiej pielęgnacji jest systematyczność i stosowanie preparatów przez dłuższy czas.
Inaczej należy postępować w przypadku blizn pooperacyjnych czy pourazowych – np. po rozległym oparzeniu (o czym w kolejnym artykule z serii „Oswajamy blizny”). Takie blizny mogą kształtować się przez kilka lat i niezwykle ważna jest wtedy odpowiednia ich pielęgnacja. Oprócz właściwej pielęgnacji, która nie zawsze wtedy wystarcza, konieczne jest stosowanie terapii skojarzeniowej. Wraz z preparatami zawierającymi witaminy, olejki roślinne czy inne opisane powyżej składniki stosuje się leczenie laserem, krioterapię, presoterapię czy opatrunki silikonowe. O sposobach dbania o takie blizny zawsze najlepiej porozmawiać z lekarzem lub farmaceutą. Lekarz wskaże i dobierze odpowiednią terapię skojarzeniową a farmaceuta wybierze skuteczny, bezpieczny i właściwy preparat do pielęgnacji blizny. I wtedy stosując się do zaleceń lekarza i farmaceuty, poświęcając trochę wysiłku, czasu i zaangażowania, sprawimy, że blizna będzie mniej widoczna a my ją polubimy i oswoimy.
#blizny #bliznysąok #oswajamyblizny #odczarujmyblizny #jakdbaćoblizny
Cykl wpisów dotyczący blizn powstaje w ramach kampanii edukacyjnej „Jestem ekspertem i dzielę się swoją wiedzą”, której patronuje marka Bio-Oil, specjalistyczny produkt na blizny i rozstępy.
- Adaszyńska-Skwirzyńska M., et al. Skład chemiczny i aktywność biologiczna Lawendy Lekarskiej. Wiadomości Chemiczne, 2014, 68, 11-12
- Atiyeh B., Nonsurgical management of hypertrophic scars: evidence-based therapies, standard practices and emerging methods. Aesth. Plast. Surg. 2007, 31: 468–492
- Bojarowicz H., Wpływ witaminy A na kondycję skóry, Probl Hig Epidemiol 2010, 91(3): 352-356
- Chanprapaph K., et al. Effectiveness of Onion Extract Gel on Surgical Scars in Asians, Dermatology Research and Practice, doi:10.1155/2012/212945
- Cheng S., et al. A comprehensive study of silicone-based cosmetic textile agent. Fi- bers Polym. 2009, 10: 132–140
- Draelos Z. Kosmeceutyki. Elsevier, Wrocław, 2011
- Draelos Z., et al. A New Proprietary Onion Extract Gel Improves the Appearance of New Scars. A Randomized, Controlled, Blinded-investigator Study. Journal of Clinical and Aesthetic Dermatology, 2012, 5, 6, 18-24
- Fulton J., et al. Silicone gel sheeting for the prevention and management of evolving hypertrophic and keloid scars. Dermatol. Surg. 1995, 21,947–951
- Jamrógiewicz M., et al. Silikonowe preparaty do leczenia powierzchniowego blizn, Terapia i leki, 2010, 66, 6, 437-443
- Jurzak M., et al. Kwas hialuronowy- glikozaminoglikan o wielokierunkowym działaniu. Dermatologia estetyczna 2008, 10, 4, 18-25
- Karłowicz-Bodalska K., et al. Centella asiatica (L.) Urban, syn. Hydrocotyle asiatica – wąkrota azjatycka – znana roślina lecznicza Dalekiego Wschodu. Postępy Fitoterapii, 2013, 4, 225-235
- Kerckhove E., et al. Silicones in the rehabilitation of burns: A review and overview. Burns 2001, 27: 205–214
- Kohlmünzer S.: Farmakognozja, PZWL, Warszawa, 2000
- Kołdowski M., et al. Rośliny olejkowe i olejki naturalne, PWRiL Warszawa 1955.
- Kroma A., et al. Zastosowanie glikozaminoglikanów w preparatach kosmetycznych. Chemik, 2012, 66, 2, 136-139
- Lamer-Zarewska E., et al. Rośliny w kosmetyce i kosmetologii przeciwstarzeniowej. PZWL, Warszawa, 2012
- Mojsiewicz-Pieńkowska K., Łukasiak J.: Polidimetylosiloksany jako substancja czynna preparatów farmaceutycznych. Farm. Pol. 2005, 61: 1041–1044
- Nowak K., et al. Rozmaryn – roślina bogata w związki biologicznie czynne, Chemik, 2013, 67, 2,
- Efficacy of Cream-Based Novel Formulations of Hyaluronic Acid of Different Molecular Weights in Anti-Wrinkle Treatment. Journal of Drugs Dermatology 2011, 10(9), 990-1000
- Ratz-Łyko A., Arct J., Kosmetyczne i dermatologiczne właściwości Centella Asiatica, Pol J Cosmetol, 2015, 18, 1, 25-30
- Sikora M., Kwas hialuronowy – nowy nutrikosmetyk. Uroda i Nauka 2010, 28-30.
- Somasundaran P., Mehta S. C., Purohit P.: Silicone emulsions. Adv. Colloid Interface Sci. 2006, 128–130: 103–109
- Szymańska E., Alantoina – właściwości gojące i przeciwzapalne, Pediatr Med Rodz 2012, 8 (1), p. 73‐77
- Wyszkowska-Kolatko M., et al. Rośliny lecznicze w terapii chorób skóry, Postępy Fitoterapii, 2015, 3, 184-192